امروز چهل‌و‌چهارمین سالگرد واقعه‌ی ۱۷ شهریورماه است. این‌روز بدون تردید یکی از کلیدی‌ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران می‌باشد؛ حتی اگر وقایع این‌روز را نقطه‌ی آغاز «انقلاب» به مفهوم اجتماعیِ آن ندانیم و معتقد باشیم که انقلاب ایران مدت‌ها قبل کلید خورده‌بود، باز هم نمی‌توانیم انکار کنیم که حوادث ۱۷ شهریورماه یک نقطه‌ی عطف تمام‌عیار در روند فروپاشیِ حکومت پهلوی‌ست. برای آشنایی با «جمعه سیاه» در تاریخ ایران باید چند روزی به عقب برگردیم؛ روزشمار دقیق واقعه، از تظاهرات عید فطر در ۱۳ شهریورماه آغاز شد و روحانیت مخالف شاه پس از برگزاریِ موفق تظاهرات عید فطر، به فکر ادامه‌ی چنین اعتراضاتی افتادند. گزارش ساواک با مُهر «سِرّی» تعداد شرکت‌کنندگان در راهپیماییِ بی‌سابقه‌ی ۱۳ شهریورماه در تهران را حدود ۶۰ هزار نفر تخمین زده و آنان را «قشریون مذهبی» خوانده‌است.
روزنامه‌ی اطلاعات روز ۱۴ شهریورماه در تیتر اول خود از سه‌میلیون شرکت‌کننده در سراسر کشور خبر داد. برآورد ادعاییِ مخالفان عددی حدود یک‌میلیون نفر بوده‌است. در پایان آن مراسم از مردم خواسته‌شد تا مجدداً روز پنج‌شنبه ۱۶ شهریورماه برای بزرگداشت کشته‌شدگان روزهای قبل در اراضیِ قیطریه‌ی تهران تجمع کنند. در روز ۱۵ شهریورماه هیأت دولت در بیانیه‌ی شدیداللحنی برگزاریِ هر گونه تجمعی را ممنوع اعلام کرد. این اعلامیه که البته به معنای حکومت‌نظامی نبود، از طرف مخالفان جدی گرفته‌نشد. تظاهرات روز ۱۶ شهریورماه شکل گرفت و با استقبال کم‌سابقه‌ی مردم مواجه گشت. پس از آن، این نگرانی در میان مقامات امنیتی شکل می‌گیرد که سیل جمعیت می‌توانست به سادگی اماکنی مانند رادیو و تلویزیون یا مجلس را تسخیر کند.
صورت‌جلسه و اظهارات اعضای وقت شورای عالیِ امنیت ملی نیز نشان می‌دهد که دولت واقعاً نگران اقدامات تروریستیِ مسلحانه یا تحرکات گروه‌های چپ افراطی بوده‌است. با توجه به بی‌اعتناییِ معترضان به بیانیه‌ی هیأت دولت، ایده‌ی حکومت‌نظامی دست‌ِبالا را پیدا می‌کند و سرانجام بامداد جمعه ۱۷ شهریورماه بیانیه‌ی هیأت دولت برای اعلام حکومت‌نظامی نهایی می‌شود. در این بیانیه آمده‌است:
«با آگاهیِ دقیق از ریشه‌های این توطئه‌ی عمیق که با پول و نقشه‌ی خارجی و تحریکات بیگانه هر روز ابعاد تازه‌ای را در برمی‌گیرد و همچنین با اطلاع از چگونگیِ تجاوز مسلحانه‌ی گروه‌های تروریست و مخرب… ناگزیر حکومت‌نظامی را برای مدت شش‌ماه در شهرهای تهران، کرج، قزوین، قم، مشهد، تبریز، اهواز، آبادان، اصفهان، شیراز، کازرون، جهرم اعلام می‌نماید.»
حوالیِ ساعت چهار صبح اولین‌بار خبر اعلام حکومت‌نظامی از طریق رادیو اعلام شد. به‌نظر می‌رسد که تأخیر در اطلاع‌رسانی باعث می‌شود تا معترضین عملاً از حکومت‌نظامی مطلع نشده و به سمت «میدان ژاله» که یکی از روحانیون به‌نام «یحیی نوری» فراخوان داده‌بود، حرکت کنند. درگیری‌های اجتناب‌ناپذیر، صبح جمعه ۱۷ شهریورماه روی داد. این‌طور که پیداست، شدیدترین درگیری‌ها در جنوب تهران بوده که عده‌ای سنگربندی کرده‌بودند و به‌سوی کامیون‌های ارتش کوکتل‌مولوتف و… پرتاب می‌کردند و همه‌ی این‌ها در «میدان ژاله» پدید آمد. در شب همان‌روز مقامات نظامی شمار کشته‌شدگان کل روز را ۸۷ و شمار زخمی‌ها را ۲۰۵ نفر اعلام کردند، اما مخالفان و روحانیون بر روی منابر شمار کشته‌ها را بیش از چهار هزار تا پنج هزار نفر اعلام کردند و مدعی شدند که تنها در «میدان ژاله» حدود ۵۰۰ نفر کشته شدند!
سال‌ها بعد «عمادالدین باقی» طیِ تحقیقی با توجه به دسترسی‌اش به آمار بنیاد شهید و منابع دیگر، تعداد کشته‌شدگان ۱۷ شهریورماه را ۸۸ نفر ذکر می‌کند که ۶۷ نفر آن‌ها در «میدان ژاله» کشته شدند. دکتر «محمد باهری» نیز که در آن‌زمان عهده‌دار سِمَت وزارت دادگستری بود، می‌گوید که بنابر گزارش سازمان پزشکیِ قانونی و سازمان بهشت‌زهرا، مجموع کشته‌شدگان روز ۱۷ شهریورماه و زخمی‌هایی که تا روز ۲۶ شهریورماه فوت کرده‌اند، ۱۲۶ نفر بوده‌است. همچنین در سال ۱۳۹۶ «عبدالله نوری» سیاست‌مدار و وزیر سابق کشور در مطلبی که در روزنامه‌ی شرق به چاپ رسید، از قول «آیت‌الله بهشتی» عنوان کرد که تعداد کشته‌شدگان روز ۱۷ شهریورماه در «میدان ژاله» بسیار کم‌تر از آن‌چیزی بود که توسط روحانیون در بیانیه‌ی پس از این رویداد عنوان شده‌بود.
آمار درست هرچه باشد، ۱۷ شهریورماه که به «جمعه سیاه» معروف شد، تأثیر به‌سزایی گذاشت؛ پس از واقعه‌ی ۱۷ شهریورماه، دریایی از خون بین شاه و مردم پدید آمد. بنابراین احساسات عمومی تحریک، جمعیت آتشی‌تر شد. همچنین موقعیت میانه‌رُوهایی که خواهان اجرای قانون‌اساسیِ مشروطه بودند و برای سازش با سلطنت می‌کوشیدند را هم تضعیف کرد. در واقع بزرگ‌ترین قربانیِ «جمعه سیاه»، سیاست تعدیل و اصلاحات لیبرالی بود. فقط یک راه‌حل باقی ماند: یک انقلاب بنیادی، یا یک ضد انقلاب نظامی! در ادامه تصاویری تاریخی از «جمعه سیاه» را مشاهده می‌کنید.
نگارش و گردآوری؛ قجرتایم
