جمعه سیاه؛ در ۱۷ شهریورماه ۱۳۵۷ چه اتفاقی افتاد؟ + آلبوم تصاویر

رویداد ۱۷ شهریورماه ۱۳۵۷ در ایران که با نام «جمعه سیاه» نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین حوادثِ قبل از پیروزیِ انقلاب است. در واقع شروع این حوادث، به تظاهرات عید فطر در روز ۱۳ شهریورماه در همان‌سال مربوط می‌شود که طیِ چند روز جرقه‌ی اعتراضات به آتشی غیر قابل مهار بدل شد.
جمعه سیاه

امروز چهل‌و‌چهارمین سالگرد واقعه‌ی ۱۷ شهریورماه است. این‌روز بدون تردید یکی از کلیدی‌ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران می‌باشد؛ حتی اگر وقایع این‌روز را نقطه‌ی آغاز «انقلاب» به مفهوم اجتماعیِ آن ندانیم و معتقد باشیم که انقلاب ایران مدت‌ها قبل کلید خورده‌بود، باز هم نمی‌توانیم انکار کنیم که حوادث ۱۷ شهریورماه یک نقطه‌ی عطف تمام‌عیار در روند فروپاشیِ حکومت پهلوی‌ست. برای آشنایی با «جمعه سیاه» در تاریخ ایران باید چند روزی به عقب برگردیم؛ روزشمار دقیق واقعه، از تظاهرات عید فطر در ۱۳ شهریورماه آغاز شد و روحانیت مخالف شاه پس از برگزاریِ موفق تظاهرات عید فطر، به فکر ادامه‌ی چنین اعتراضاتی افتادند. گزارش ساواک با مُهر «سِرّی» تعداد شرکت‌کنندگان در راهپیماییِ بی‌سابقه‌ی ۱۳ شهریورماه در تهران را حدود ۶۰ هزار نفر تخمین زده و آنان را «قشریون مذهبی» خوانده‌است.

جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
نماز عید فطر و آغاز اعتراضات در تاریخ ۱۳ شهریورماه ۱۳۵۷

روزنامه‌ی اطلاعات روز ۱۴ شهریورماه در تیتر اول خود از سه‌میلیون شرکت‌کننده در سراسر کشور خبر داد. برآورد ادعاییِ مخالفان عددی حدود یک‌میلیون نفر بوده‌است. در پایان آن مراسم از مردم خواسته‌شد تا مجدداً روز پنج‌شنبه ۱۶ شهریورماه برای بزرگداشت کشته‌شدگان روزهای قبل در اراضیِ قیطریه‌ی تهران تجمع کنند. در روز ۱۵ شهریورماه هیأت دولت در بیانیه‌ی شدیداللحنی برگزاریِ هر گونه تجمعی را ممنوع اعلام کرد. این اعلامیه که البته به معنای حکومت‌نظامی نبود، از طرف مخالفان جدی گرفته‌نشد. تظاهرات روز ۱۶ شهریورماه شکل گرفت و با استقبال کم‌سابقه‌ی مردم مواجه گشت. پس از آن، این نگرانی در میان مقامات امنیتی شکل می‌گیرد که سیل جمعیت می‌توانست به سادگی اماکنی مانند رادیو و تلویزیون یا مجلس را تسخیر کند.

شاید این پست هم برای شما جالب باشد:  عباس عطار؛ عکاس ماهری که تیتر روزنامه‌ها آزارش داد!
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تقابل معترضین و نیروهای گارد

صورت‌جلسه و اظهارات اعضای وقت شورای عالیِ امنیت ملی نیز نشان می‌دهد که دولت واقعاً نگران اقدامات تروریستیِ مسلحانه یا تحرکات گروه‌های چپ افراطی بوده‌است. با توجه به بی‌اعتناییِ معترضان به بیانیه‌ی هیأت دولت، ایده‌ی حکومت‌نظامی دست‌ِبالا را پیدا می‌کند و سرانجام بامداد جمعه ۱۷ شهریورماه بیانیه‌ی هیأت دولت برای اعلام حکومت‌نظامی نهایی می‌شود. در این بیانیه آمده‌است:

«با آگاهیِ دقیق از ریشه‌های این توطئه‌ی عمیق که با پول و نقشه‌ی خارجی و تحریکات بیگانه هر روز ابعاد تازه‌ای را در برمی‌گیرد و همچنین با اطلاع از چگونگیِ تجاوز مسلحانه‌ی گروه‌های تروریست و مخرب… ناگزیر حکومت‌نظامی را برای مدت شش‌ماه در شهرهای تهران، کرج، قزوین، قم، مشهد، تبریز، اهواز، آبادان، اصفهان، شیراز، کازرون، جهرم اعلام می‌نماید.»

جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
اعلامیه‌ی برقراریِ حکومت‌نظامی از سحرگاه ۱۷ شهریورماه ۱۳۵۷

حوالیِ ساعت چهار صبح اولین‌بار خبر اعلام حکومت‌نظامی از طریق رادیو اعلام شد. به‌نظر می‌رسد که تأخیر در اطلاع‌رسانی باعث می‌شود تا معترضین عملاً از حکومت‌نظامی مطلع نشده و به سمت «میدان ژاله» که یکی از روحانیون به‌نام «یحیی نوری» فراخوان داده‌بود، حرکت کنند. درگیری‌های اجتناب‌ناپذیر، صبح جمعه ۱۷ شهریورماه روی داد. این‌طور که پیداست، شدیدترین درگیری‌ها در جنوب تهران بوده که عده‌ای سنگربندی کرده‌بودند و به‌سوی کامیون‌های ارتش کوکتل‌مولوتف و… پرتاب می‌کردند و همه‌ی این‌ها در «میدان ژاله» پدید آمد. در شب همان‌روز مقامات نظامی شمار کشته‌شدگان کل روز را ۸۷ و شمار زخمی‌ها را ۲۰۵ نفر اعلام کردند، اما مخالفان و روحانیون بر روی منابر شمار کشته‌ها را بیش از چهار هزار تا پنج هزار نفر اعلام کردند و مدعی شدند که تنها در «میدان ژاله» حدود ۵۰۰ نفر کشته شدند!

شاید این پست هم برای شما جالب باشد:  تناسخ؛ آیا احتمال بازگشت به حیات پس از مرگ وجود دارد؟! + آثار مرتبط
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
روزنامه‌ی اطلاعات در تاریخ ۱۸ شهریورماه ۱۳۵۷

سال‌ها بعد «عمادالدین باقی» طیِ تحقیقی با توجه به دسترسی‌اش به آمار بنیاد شهید و منابع دیگر، تعداد کشته‌شدگان ۱۷ شهریورماه را ۸۸ نفر ذکر می‌کند که ۶۷ نفر آن‌ها در «میدان ژاله» کشته شدند. دکتر «محمد باهری» نیز که در آن‌زمان عهده‌دار سِمَت وزارت دادگستری بود، می‌گوید که بنابر گزارش سازمان پزشکیِ قانونی و سازمان بهشت‌زهرا، مجموع کشته‌شدگان روز ۱۷ شهریورماه و زخمی‌هایی که تا روز ۲۶ شهریورماه فوت کرده‌اند، ۱۲۶ نفر بوده‌است. همچنین در سال ۱۳۹۶ «عبدالله نوری» سیاست‌مدار و وزیر سابق کشور در مطلبی که در روزنامه‌ی شرق به چاپ رسید، از قول «آیت‌الله بهشتی» عنوان کرد که تعداد کشته‌شدگان روز ۱۷ شهریورماه در «میدان ژاله» بسیار کم‌تر از آن‌چیزی بود که توسط روحانیون در بیانیه‌ی پس از این رویداد عنوان شده‌بود.

عمادالدین باقی، محمد باهری، عبدالله نوری، آیت‌الله بهشتی
راست از بالا: عمادالدین باقی – محمد باهری – چپ از بالا: عبدالله نوری – آیت‌الله بهشتی

آمار درست هرچه باشد، ۱۷ شهریورماه که به «جمعه سیاه» معروف شد، تأثیر به‌سزایی گذاشت؛ پس از واقعه‌ی ۱۷ شهریورماه، دریایی از خون بین شاه و مردم پدید آمد. بنابراین احساسات عمومی تحریک، جمعیت آتشی‌تر شد. همچنین موقعیت میانه‌رُوهایی که خواهان اجرای قانون‌اساسیِ مشروطه بودند و برای سازش با سلطنت می‌کوشیدند را هم تضعیف کرد. در واقع بزرگ‌ترین قربانیِ «جمعه سیاه»، سیاست تعدیل و اصلاحات لیبرالی بود. فقط یک راه‌حل باقی ماند: یک انقلاب بنیادی، یا یک ضد انقلاب نظامی! در ادامه تصاویری تاریخی از «جمعه سیاه» را مشاهده می‌کنید.

جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
کشتار مردم در جریان جمعه سیاه در تاریخ ۱۷ شهریورماه ۱۳۵۷ در تهران
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تقابل معترضین و نیروهای گارد
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
حمل یک مجروح توسط جوانان معترض
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
پایان فرمان آتش در جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
معترضین در جریان جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
معترضین در جریان جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تقابل معترضین و نیروهای گارد
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تقابل معترضین و نیروهای گارد
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
مجروح‌شدن یک معترض در جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
خیابان‌ها پس از اعلام حکومت‌نظامی
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
وضعیت خیابان‌ها و حضور مردم معترض در جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
خیابان‌ها در دود و آتش در جریان جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
خیابان‌ها در دود و آتش در جریان جمعه سیاه
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تقابل معترضین و نیروهای گارد
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تیتر یک روزنامه: «جزئیات کشتار مردم در جمعه سیاه تشریح شد»
جمعه سیاه، وقایع میدان ژاله
تمبرهای یادبود رویداد جمعه سیاه پس از پیروزیِ انقلاب

نگارش و گردآوری؛ قجرتایم

اگر به «تاریخ» علاقه‌مند هستید؛ پیشنهاد می‌کنیم حتما در اینستاگرام خود به خانواده‌ی بزرگ ۳۴۰,۰۰۰ نفری «قجرتایم» بپیوندید! صفحه‌ی اینستاگرام ما به صورت «روزمره»، بروزرسانی می‌شود؛ پس همین حالا افتخار بدهید و در اینستاگرام خود شناسه‌ی «QajarTime» را جستجو و فالو کنید.

3.6/5 - (5 امتیاز)

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *