سرود ملی ایران؛ از ناصرالدین‌شاه قاجار تا عموسبزی‌فروش! + موزیک‌ها

از «ناصرالدین‌شاه قاجار» تا «احمدشاه قاجار»

زمانی‌که «ناصرالدین‌شاه قاجار» برای بازدید از نمایشگاه جهان به وین رفته بود، یک گروه موسیقیِ نظامی که نتوانسته بود سرود ملی ایران را پیدا کند، به‌جای آن مارش سلام شاه را نواخت. اروپاییان آن را یک مارش ایرانی پنداشتند و شد سرود ملیِ ما. شاه نیز این قطعه را پسندید و هر گاه برای سلام رسمی بر صندلیِ مخصوص می‌نشست، این مارش که نامش سلام شاه بود اجرا می‌شد. بعدها در روز تاج‌گذاریِ «احمدشاه قاجار» (آخرین پادشاه قاجار) مارشی ساخته‌شد به‌نام «سلامتیِ دولت علیّه‌ی ایران» که مورد تفقد شاهانه قرار گرفت و «احمدشاه» آن را مارش ملیِ ایران قرار داد.

سرود ملی ایران در دوره‌ی «رضاشاه پهلوی»

حدوداً ۵۰ سال پس از «ناصرالدین‌شاه قاجار»، وقتی‌که «رضاشاه پهلوی» می‌خواست به ترکیه سفر کند، به او گفتند که در آن‌جا سرود ملی نواخته می‌شود و چون ایران سرود ملی نداشت، به انجمن ادبیِ ایران دستور داد تا سرود ملی تهیه کنند. آنان که نمی‌دانستند سرود ملی چیست، اول به سرودهای کشورهای دیگر گوش کردند و بعد شاهزاده «محمدهاشم میرزا» (ملقب به شیخ‌الرئیس و متخلص به افسر) شعر آن را سرود و آقای «مین‌باشی» (غلامرضاخان مین‌باشیان، که در مدرسه‌ی دارالفنون موزیک تدریس می‌کرد) آهنگ آن را ساخت. سپس آن را به شاه ارائه کردند و شاه با دو تغییر کوچک آن را تأیید نمود و پس از آن ایران صاحب سرود ملی شد.

سرود شاهنشاهی در دوره‌ی «محمدرضاشاه پهلوی»

پس از «رضاشاه پهلوی» و ساختن اولین سرود ملی، زمانی‌که «محمدرضاشاه پهلوی» به حکومت رسید، این سرود تغییر کرد و با نام رسمیِ «سرود شاهنشاهی» به‌عنوان سرود ملی اجرا شد. سرود «ای ایران، ای مرز پُرگهر» هرگز سرود رسمیِ ایران نبوده و بیش‌تر یک سرود میهنی است که با استقبال زیاد مردم روبه‌رو شد، ولی هرگز در مراسم رسمی نواخته نشد و سرود هیچ‌کدام از دولت‌های ایرانی نبوده‌است. با این‌حال در اوایل انقلاب از آن استفاده می‌شد و امروزه هم در میادین ورزشی از این سرود استفاده می‌شود. همچنین استفاده از این سرود میهنی، با واکنش منفیِ دولت‌مردان جمهوری‌اسلامی روبه‌رو شده‌است که دلیل آن دقیقاً مشخص نیست!

پس از انقلاب اسلامی

مجموعه‌ی سه سرود شاهنشاهی، سرود پرچم و سرود ملی ایران در حکومت پهلوی ساخته‌شد، اما با پیروزیِ انقلاب ۱۳۵۷خ بساط این سرودها برچیده و سرودی با شعر «ابوالقاسم حالت» و آهنگ «محمد بیگلری‌پور» ساخته‌شد و تا سال ۱۳۷۱خ به‌عنوان سرود ملی شناخته می‌شد، اما باز در سال ۱۳۷۱خ، به دلیل طولانی‌بودن سرود جمهوری‌اسلامی، این سرود تغییر کرد و سرود فعلی که فقط ۵۹ ثانیه می‌باشد ساخته‌شد. شاعر آن «ساعد باقری» و موزیک آن‌هم از «حسن ریاحی» می‌باشد. در سال ۱۳۸۳خ، «بیژن ترقی» بر روی اولین مارش ایران که در زمان «ناصرالدین‌شاه» نواخته شده‌بود، شعری سرود و آهنگ آن توسط استاد «پیمان سلطانی» ساخته و اجرای جدید شد و «سالار عقیلی» نیز خواننده‌ی این اولین سرود بود که توسط ارکستر ملل در تالار وحدت اجرا شد. این اجرا به‌قدری زیبا بود که جزء مشهورترین کارهای «سالار عقیلی» و از محبوب‌ترین سروده‌ها در بین مردم محسوب می‌شود.

حکایتی جالب از سرود ملی ایران

در زمان «احمدشاه قاجار» رادیو و تلوزیون نبود؛ به همین علت بسیاری از مردم از مارش ملی یا سرود ملی ایران آگاهی نداشتند. دکتر «جلال گنجی» خاطره‌ای را تعریف می‌کند که شنیدنش خالی از لطف نیست. او می‌گوید:

«با هشت دانشجوی ایرانی که در آلمان تحصیل می‌کردیم. روزی رئیس دانشگاه به ما اعلام کرد که همه‌ی دانشجویان خارجی باید در مقابل امپراطور آلمان رژه بروند و سرود ملی بخوانند. ما بهانه آوردیم که تعداد ما کم است و نمی‌شود، ولی گفت اهمیتی ندارد. برخی کشورها فقط یک دانشجو دارند که همان یک‌نفر پرچم کشور خود را حمل می‌کند و سرود را به تنهایی می‌خواند. چاره‌ای نداشتیم. در نتیجه دُور هم جمع شدیم تا ببینیم چه باید کرد. با خود گفتیم ما که سرود ملی نداریم، بی‌آییم یکی از اشعار «حافظ» یا «سعدی» را اجرا کنیم، اما هرچه کردیم نتوانستیم درست‌اش کنیم.‌ ناگهان فکری به ذهنم رسید؛ به دوستان گفتم: بچه‌ها! همه‌ی شما شعر عموسبزی‌فروش را بلدید؟!

گفتند بله! گفتم خُب! این‌ها که زبان ما را نمی‌فهمند، بی‌آیید همین را اجرا کنیم! و بعد خودم بسیار جدی شروع کردم به خواندن شعر… دوستان هم پذیرفتند! در روز رژه با یونیفورم‌های یک‌شکل و یک‌رنگ در مقابل امپراطور رژه رفتیم و خیلی جدی بلند می‌گفتیم: عموسبزی‌فروش، و بعد با ابهت می‌گفتیم بله! سبزی‌کم‌فروش، و باز محکم می‌گفتیم بله! پشت سر ما دانشجویان ایرلندی قرار داشتند و در حال حرکت بودند؛ چنان از بله‌گفتن ما به هیجان آمده‌بودند که بله را با ما همراهی می‌کردند و بلند می‌گفتند بله! چیزی نگذشت که تمام استادیوم با صدای بلند با ما می‌گفتند بله! امپراطور هم به ما تفقد نمودند و ماجرا بخیر و خوشی تمام شد!»

در ادامه، پنج نمونه از موزیک‌های مربوط به سرود ملی در تاریخ ایران را می‌شنوید.

مارش «سلامتی دولت علیه ایران»

مارش «سلام شاه»

نخستین سرود ملی ایران که در سال ۱۲۸۴خ در تهران اجرا و ضبط شده‌است.

نخستین سرود ملی ایران که پیرامون سال ۱۲۸۹خ در استانبول اجرا و ضبط شده‌است.

موسیقی سرود شاهنشاهی

نگارش و گردآوری؛ قجرتایم
منابع؛
سرنوشت موسیقیِ ایران، روح‌الله خالقی
رشد و گسترش زبان فارسی، ابوالقاسم حالت
موسیقی نزد ایرانیان، م. ویکتور آدوی یل، ترجمه‌ی حسینعلی ملاح