تاریخ محرم؛ نگاهی به سرآغاز
وقتی‌که نام ماه محرم می‌آید، پرچم و بیرق‌های سیاه، دیوارهای سیاه‌پوش، علم‌و‌کتل، هیئت‌های عزادار سینه‌زن و زنجیرزن، صدای بلندگوهایی که اشعاری در وصف امام سوم شیعیان خوانده‌می‌شود و شربت و غذاهای نذری که به وفور در همه‌جا پخش می‌شود را یادآوری می‌کند. هر ساله شیعیان این مراسم را با شور و هیجان خاصی برگزار می‌کنند و همین مسئله باعث شد که مروری بر تاریخ محرم و تاریخچه‌ی این سنت داشته‌باشیم و ببینیم اصولاً از چه‌زمانی این سنت شکل گرفته و این مراسم تداعی‌گر چه اتفاقی‌ست.
پس از واقعه‌ی کربلا، اولین‌باری که مراسم عزاداری به‌صورت رسمی باب شد، در سال ۳۵۲ه.ق و در زمان آل‌بویه بود؛ یعنی حدوداً ۳۰۰ سال بعد. «ابن جوزی» در کتاب «المنتظم فی تاریخ الملوک والامم» می‌گوید:
«در سال ۳۵۲ه.ق، «معزالدوله‌ی دیلمی» دستور داد تا در روز عاشورا مردم را جمع کنند و جمعیت اظهار حزن نمایند. در این‌روز بازارها بسته‌شد و خرید‌و‌فروش نیز موقوف گردید. قصابان گوسفند ذبح نمی‌کردند و هریسه‌پزها (حلیم‌پز)، هریسه نمی‌پختند. مردم آب نمی‌نوشیدند. در بازارها خیمه برپا کردند و به رسم عزاداری، کرباس می‌آویختند. زنان بر سر‌و‌روی خود می‌زدند و بر حسین ندبه می‌کردند. البته در بعضی از مناطق، این مراسم با مخالفت شدید اهل سنت روبه‌رو می‌شده و کار به درگیری هم می‌کشیده که نتیجتاً این مراسم در بعضی از مناطق اجرا نمی‌شده‌است.»
موقوفات و تعزیه‌خوانی در تاریخ محرم
گفته‌می‌شود که پس از آل‌بویه، در زمان سلجوقیان این مراسم کم‌رنگ و یا حتی برچیده می‌شود و گهگاهی تا حد یک سخنرانی در بارگاه «امام‌علی» پیش می‌ر‌فته و دیگر هیچ. باز این مراسم در زمان در زمان خوارزمشاهیان و ایلخانیان هم رونقی نداشته‌است، تا می‌رسد به زمان حکومت صفویان. همان‌طور که می‌دانیم، صفویان، مذهب تشیع را در ایران برقرار کردند و در این‌دوران پادشاهان صفوی عزاداری‌های باشکوه و بی‌سابقه‌ای انجام می‌دادند. از طرفی سرودن اشعار مذهبی و تعزیه در رثای امام سوم شیعیان نیز در همان‌زمان مرسوم گشت. «کاررنی» در سفرنامه‌ی خود می‌نویسد: «در سر کوچه‌ها کرسی می‌گذارند، مُلایی روی آن می‌نشیند، سخنانی در منقبت‌و‌مصیبت کشتگان کربلا می‌گوید و مردم هم به‌دُور او جمع می‌شوند. دیگر مُلایان نیز در بین سخنرانی میوه‌های فصل را تناول می‌کنند.»
این نکته نیز قابل ذکر است که در همان‌دوره‌ی صفویان بود که موقوفات و حسینیه‌ها به کار افتاد. به گفته‌ی «کاررنی»، مردم جامه‌ی کبود یا سرخ بر تَن می‌کردند که جامه‌ی عزاداری بود. (از این نکته می‌توان چنین دریافت که لباس مشکی در آن‌دوره لباس عزاداری نبوده‌است). در دوره‌ی افشاریان کمابیش با همین‌ترتیب، یعنی سخنرانی و گاهی تعزیه، مراسم عزاداری ادامه داشته‌است. سپس در دوره‌ی زندیه (وکیل‌الرعایا کریم‌خان زند)، تعزیه‌خوانی رواج بیش‌تری داشته‌است. تعزیه‌خوانی بدین‌شکل بوده که چندنفر لباس عربی می‌پوشیدند و صحنه‌ی اتفاقات کربلا را به نمایش می‌گذاشتند؛ بعدها این نوع نمایش به «تعزیه‌خوانی» معروف شد و در کاروانسراها و میادین اجرا می‌گشت.
تاریخ محرم در دوره‌ی قاجاریه
در دوره‌ی قاجار، «ناصرالدین‌شاه قاجار» خود را سخت شیفته‌ی معصومین، علی‌الخصوص شهید کربلا نشان می‌داد. در این‌دوره، عزاداری‌ها چه از لحاظ کِیفی و چه از لحاظ محتوا، تغییرات بسیاری داشت؛ به‌طوری‌که دربار هر ساله شروع به پختن غذای نذری می‌کرد، لباس مشکی بین مردم تقسیم می‌نمود و مراسم سخنرانی و تعزیه‌خوانی را انجام می‌داد. می‌گویند «ناصرالدین‌شاه» پس از سفرهای خود به فرنگ و مشاهده‌ی برنامه‌های کارناوال، تصمیم می‌گیرد تا چیزی مشابه آن را در ایران بنا کند؛ در نتیجه، با الگوبرداری از ساختمان «رویال آلبرت هال» (در لندن)، «تکیه‌ی دولت» را می‌سازد؛ گفتنی‌ست که تکیه‌ی دولت با گنجایش هزار نفر ساخته‌شد.
برپاییِ سقاخانه، مراسم تشت‌گذاری، کفن‌پوشی، قمه‌زنی، زخم‌زنی، شمع‌آجین‌کردن و قفل‌آجین‌کردن بدن نیز از رسوماتی‌ست که در زمان «ناصرالدین‌شاه قاجار» باب گشت. (قفل‌آجین به این‌شکل بوده که بدن را سوراخ می‌کردند و به قفل می‌زده‌اند؛ عملی بسیار دردناک که گاهی منجر به عفونت و بیماری می‌شده‌است!). باز در این‌دوره علامت‌هایی با چراغ تزئین می‌شده، به‌دُورش پارچه‌های نذری می‌بستند، علامت را در کوچه‌ها می‌گرداندند و هم‌زمان اشعار حزن‌آلود می‌خواندند. رسم قمه‌زنی، عَلَم‌کشی، تشت‌گذاری، سقاخانه، پختن غذای نذری و پوشیدن لباس مشکی هم از این‌دوره به‌جا مانده‌است.
از سلسله‌ی پهلوی تا تحرکات عاشورایی!
پس از سقوط و واژگونیِ حکومت قاجار و به‌حکومت‌رسیدن خاندان پهلوی، در زمان «رضاشاه پهلوی» بود که با مراسم عزاداری، قمه‌زنی و عَلَم‌کشی مخالفت می‌شد و «رضاشاه» نیز علاقه‌ای به این‌گونه مراسم نداشت و دستور توقف آن را داد، اما مردم که برپاییِ این مراسم را نوعی عبادت می‌دانستند، به‌صورت پنهانی و در جلسات شبانه، در دهه‌ی اول ماه محرم عزاداری می‌کردند. رسم جلسات هفتگی و یا جلسات ماهانه هم یادگار آن‌دوره می‌باشد. سپس در دوره‌ی پهلویِ دوم «محمدرضاشاه پهلوی» سخت‌گیریِ دوران «رضاشاه» از بین رفت و مردم مجدداً اجازه‌ی برپاییِ عزاداری داشتند. می‌توان گفت که با توجه به منابع مختلف، در این‌دوره مراسم قمه‌زنی و تعزیه کم‌کم رنگ می‌باخت. بسیاری از علما این مجالس را موقعیتی مناسب جهت آماده‌کردن مردم برای شورش بر علیه نظام پهلوی میافتند و در این جلسات نیز سخنرانی‌های آتشین می‌کردند؛ از این‌رو هم بود که «آیت‌الله خمینی» رسماً قیام کربلا را منشاء حرکت خود می‌شمرد و مردم را به آن دعوت می‌نمود؛ به گونه‌ای که مردم در انقلاب ۵۷ «محمدرضاشاه پهلوی» را «یزید زمانه» و «آیت‌الله خمینی» را «حسین زمان» می‌دانستند و انقلاب را هم «حرکتی عاشورایی» قلمداد می‌کردند.
تغییرات ماه محرم پس از انقلاب اسلامی
پس از پیروزیِ انقلاب اسلامی و به‌زعم انقلابیون «پیروزیِ خون بر شمشیر»، مراسم محرم شور و حال دیگری یافت و پُرشوربودن مراسم، عبادتی بزرگ شمرده می‌شود؛ حتی مراسم عزاداری‌های «ایام فاطمیه» با همان تقدس در حال شکل‌گیری‌ست. هر ساله هیئت‌های محله‌ها، دیوارها را سیاه‌پوش می‌کنند، شربت و چای پخش می‌نمایند و از همان روز اول محرم تا اربعین، مراسم سوگواری به‌صورت منظم و مرتب برگزار می‌شود. در روز تاسوعا و عاشورا انواع غذاهای نذری پخته می‌شود و به وفور در دسترس همگان قرار می‌گیرد. البته که عَلَم‌کشی، سینه‌زنی، گِل‌آلودکردن سر‌و‌صورت، مراسم تشت‌گذاری و قمه‌زنی مجدداً رواج یافته‌است؛ حتی برخی افراد در روز عاشورا با پای برهنه به عزاداری مشغول می‌شوند و گاهی نیز دیده‌شده که در برخی هیئت‌ها، هنگام نزدیک‌شدن به ظهر عاشورا، عزاداران به احترام مولای‌شان سینه‌خیز بر روی زمین راه می‌روند.
پس از اتمام مراسم ظهر عاشورا، هنگام غروب برای سالار شهیدان مراسم «شام غریبان» برپا می‌دارند. پس از آن، دهه‌ی دوم آغاز، سپس دهه‌ی سوم و چهارم نیز به ادامه‌ی سوگواری می‌پردازند. مطلب قابل ذکر اما در این ایام، شلوغیِ سر مداحان و مبالغ نجومی‌شان برای هر یک‌ساعت نوحه‌خوانی می‌باشد؛ بدین‌صورت که هرچه توان‌شان در گرم‌نمودن مجلس بیش‌تر باشد، طبیعتاً قیمت‌شان هم بالاتر می‌رود؛ طبق گزارشات رسمی، حتی دیده و شنیده‌شده که بعضی از مداحان در ازای ۱۰ شب اجرای مراسم عزاداری، درخواست ماشین‌های گران‌قیمت می‌کنند. خلاصه این‌که بازار مداحان در شب‌های ماه محرم و دیگر روزهای عزاداری، بسیار گرم است؛ اجرشان با «سیدالشهدا»…
نگارش و گردآوری؛ قجرتایم
منابع؛
فرهیختگان تمدن شیعی، محمدمهدی شمس‌الدین
تاریخچه‌ی عزاداری بر امام‌حسین، دین و اندیشه، ۱۴ آبان‌ماه ۱۳۹۲خ
افراط در عزاداری از کجا شروع شد، فریدون آدمیت
قمه‌زنی از دیدگاه مراجع، شیعه‌آنلاین
